تشخیص سرطان با آزمایش خون، در درمان ناباروری همتراز اروپا هستیم - مجله تور یک روزه

با ما سفر کنید و با تور ارزان اروپا از قاره سبز دیدن کنید و با دریافت خدمات ویزای شینگن از گردش به دور اروپا لذت ببرید.

ژنتیک در درمان ناباروری، شناخت بیماری های ژنتیکی والدین و جلوگیری از انتقال آن به جنین، آنالیز خطر بروز ناهنجاری های ژنتیکی، ژن درمانی و … نقش بسزایی دارد.

دکتر محمدرضا صادقی، رئیس پژوهشگاه فناوری های نوین و علوم زیستی جهاددانشگاهی (ابن سینا) در همین زمینه و آخرین دستاوردهای این مرکز پژوهشی در حوزه ژنتیک و ناباروری مصاحبهیی با مهر داشته که مشروح آن در زیر آمده است.

*در ابتدای مصاحبه در خصوص صندلی ایران در حوزه علوم و فناوری های ژنتیک و درمان ناباروری در منطقه و جهان شرح بفرمائید.

شاید بتوان گفت هر آنچه امروز در حوزه تشخیص های ژنتیکی در خارج از کشور قابل انجام است، در ایران نیز انجام می گردد. به نوعی، در این حوزه، چه از نظر فناوری و چه از نظر دانش متخصصان، ایران همتراز کشورهای اروپایی و کشورهای تراز اول جهان است.

در زمینه درمان ناباروری نیز کشور ما کاملاً همتراز با کشورهای پیشرفته است و امروزه همۀ روش های نوین درمان ناباروری در ایران ارائه می گردد و کشور ما از این نظر صندلیی ممتازی در منطقه دارد.

*فرمودید که صندلی کشور همتراز با سایر کشورها در زمینه های ژنتیکی است؛ یکی از مباحث ژنتیکی در سال های اخیر مربوط به خصایص ژنتیکی است؛ این باور کم و بیش در بین مردم پیش آمده که والدین در آینده می توانند پیش از تولد فرزند، خصایص ژنتیکی همچون هوش بالا، قد بلند و رنگ چشم فرزند خود را انتخاب نمایند. آیا این باور درست است و فناوری های ژنتیکی در جهان و ایران به چنین امکانی دست یافته اند؟

انتخاب چنین صفات ژنتیکی در جنین هنوز در هیچ جای جهان میسر نشده است. این باور عمومی تا حدی برگرفته از فیکشن یا داستان ها و فیلم های ژانر علمی و تخیلی و جهانی تبلیغات است. اما اگر بخواهیم از منظر علمی و واقعی این موضوع را تبیین کنیم، پاسخ این است که اگر ژن های عامل هر صفت و خصوصیت فتوتیپی کشف شوند، امکان انتخاب آن ژن خاص در جنین وجود دارد، اما هنوز ژن های مرتبط با خصایصی همچون هوش، رنگ چشم و قد، ردیابی نشده اند. به همین دلیل، هنوز چنین امکانی در کشور ما و دیگر کشورهای جهان محقق نشده است.

برای مثال ژن های مرتبط با ناشنوایی شناسایی شده اند و ما می توانیم این ژن را در جنین جستجو کنیم و مانع از تولد فرزند مبتلا به ناشنوایی شویم. در واقع هر زمان ژن های مرتبط با یک صفت یا بیماری شناسایی شوند، از آن پس امکان ردیابی و انتخاب آنها در جنین وجود خواهد داشت. به هر حال، علم ژنتیک به سرعت در حال پیشرفت است و ممکن است روزی فرا برسد که ژن های مرتبط با صفات ظاهری و شخصیتی شناسایی شوند و قابل ردیابی در جنین باشند، اما هنوز به آن مرحله نرسیده ایم .

*خصایص ژنتیکی شاید آنچنان ضرورتی نداشته باشد اما به نظر می رسد شناسایی بیماری های ژنتیکی مهم باشد؛ بفرمائید که تا به امروز چند بیماری ژنتیکی شناخته شده که امکان شناسایی آن ها در جنین قبل از تولد وجود دارد؟

امروزه ژن های مرتبط با بیش از 400 بیماری ژنتیکی شناسایی شده اند که امکان تشخیص آن ها در والدین وجود دارد. اگر ژن های مرتبط با بیماری های قابل انتقال در پدر و مادر را شناسایی کنیم، می توانیم با استفاده از تکنیک های پیشرفتۀ ژنتیکی آن ژن ها را در جنین ردیابی کنیم. البته این بدان معنا نیست که فقط در پدر و مادر مبتلا به یک بیماری ژنتیکی این امر امکان پذیر است. گاهی زوجین مبتلا نیستند و فقط ناقل آن بیماری اند، در چنین مواردی نیز می توان از انتقال ژن عامل بیماری به فرزند جلوگیری کرد.

*آیا این امکان در ایران هم وجود دارد؟

بله، علوم و فناوری های نوین ژنتیکی در ایران همپای کشورهای پیشرفتۀ جهان رشد یافته است. این فناوری ها در کشور ما نیز وجود دارد و در مرکز درمان ناباروری و سقط مکرر ابن سینا نیز برای خدمت رسانی به مراجعان استفاده می گردد.

* با توجه به اینکه امکان ردیابی بیماری های ژنتیکی در ایران و این پژوهشگاه وجود دارد و می توان از انتقال به جنین جلوگیری کرد بفرمائید که چند درصد می توان بیماری ژنتیکی جنین را قبل از تولد تشخیص داد؟

با استفاده از آزمایشات و توالی یابی ژنتیکی تشخیص بیماری ژنتیکی امکان پذیر است. معمولاً نمی توان با قطعیت و به طور صد در صد در علم پزشکی گزاره ای را اعلام کرد، اما می توان گفت نزدیک به صد در صد امکان تشخیص بیماری های ژنتیکی ای که ژن های مرتبط با آن ها شناسایی شده اند، وجود دارد و می توان از انتقال آن بیماری ها به نسل بعد پیشگیری کرد.

* آقای دکتر ژنتیک در زمینه جلوگیری از بروز ناهنجاری های ژنتیکی در افرادی که در سنین بالا ازدواج می نمایند نیز ورود پیدا نموده؛ با توجه به افزایش سن ازدواج و فرزندآوری، آیا این موضوع خطر بروز ناهنجاری های ژنتیکی را افزایش می دهد و آیا روش هایی برای جلوگیری از این مشکل وجود دارد؟

قطعاً سن والدین، به ویژه سن مادر رابطه مستقیم با سلامت جنین دارد و به همین دلیل بر فرزندآوری در سنین بیست تا سی و پنج سالگی تأکید می گردد. با بالارفتن سن مادر خطر بروز ناهنجاری های ژنتیکی افزایش می یابد. پس از 35 سالگی کیفیت تخمک ها و میزان ذخیره تخمدانی خانم ها کاهش چشمگیری دارد و این کاهش کیفیت پس از 40 سالگی شدت می یابد و خطر بروز ناهنجاری های ژنتیکی بسیار بیشتر می گردد. به همین دلیل به خانم های بالای 40 سال بارداری با استفاده از تخمک اهدایی پیشنهاد می گردد.

اهدای تخمک یکی از روش های جایگزین درمان ناباروری است که در مواردی که خطر بروز ناهنجاری در جنین وجود دارد، از جمله به دلیل سن بالای مادر، می تواند برای جلوگیری از بروز ناهنجاری در جنین به کار رود. این خدمت و دیگر خدمات درمان های جایگزین و همچنین، غربالگری های ژنتیکی جنین در مرکز درمان ناباروری ابن سینا به زوجین مراجعه نماینده ارائه می گردد.

* محققان پژوهشگاه ابن سینا در زمینه جنین شناسی چه پیشرفت ها و دستاوردهایی داشته اند؟

در حوزۀ جنین شناسی، اقداماتی همچون تکه برداری و بیوپسی از جنین با تجهیزات و تکنیک های پیشرفت در پژوهشگاه ابن سینا انجام می گردد. همچنین، ما تکنیک تایم لپس را در اختیار داریم تا سرعت رشد جنین را در رحم ارزیابی کنیم.

قبلاً آنالیز جنین در رحم امکان پذیر نبود، اما اکنون با به کارگیری این فناوری در پژوهشگاه، می توانیم شرایط جنین را در طول رشد و مراحل تکوین آن در رحم مادر پایش کنیم.

*آیا جراحی روی جنین نیز امکان پذیر است؟

مرکز درمان ناباروری ابن سینا و کلاً مراکز درمان ناباروری، مراکز جراحی محدودند. یعنی بیمارانی در این مرکز تحت درمان قرار می گیرند که احتیاجی به جراحی های پیشرفته و بستری ندارند. جراحی جنین یکی از جراحی هایی است که مادر باید تحت مراقبت قرار بگیرد و ممکن است تا چندین روز به طول بیانجامد. چنین جراحی هایی فقط باید در بیمارستان ها انجام گردد و آن هم در بیمارستان های خاص با امکانات و تجهیزات پیشرفته پره ناتولوژی امکان پذیر است.

* آیا کشور ما و به طور خاص پژوهشگاه ابن سینا در حوزه ژن درمانی نیز فعالیت می نماید؟

در حال حاضر ژن درمانی موافقان و مخالفان خود را دارد. موافقان می گویند اگر ما به این حوزه های جدید وارد نشویم، از کشورهای دیگر عقب خواهیم ماند و ده سال دیگر ناچار خواهیم بود وقت و هزینۀ به مراتب بیشتری را برای دستیابی به دانش و فناوری در این حوزه ها صرف کنیم.

اما مخالفان دو استدلال را مطرح می نمایند. نخست اینکه در شرایط موجود که ما از نظر تأمین تجهیزات مشکل داریم، چرا باید منابع و امکانات را صرف حوزه های بسیار گران قیمت جدید کنیم. دوم اینکه تحقیقات برای درمان بیماری هایی همچون سرطان، بیماری های قلبی و عروقی و آسیب های ناشی از تروما باید در اولویت قرار بگیرد، زیرا این موارد از نظر شیوع و تلفات وسیع تر و جدی ترند.

با این حال اکنون ژن درمانی در جهان با اقبال بیشتری روبه رو شده است و در کشور ما هم وزارت بهداشت محققان را به ورود به این حوزه تشویق می نماید، اما به دلیل محدودیت های موجود در دستیابی به ابزارها و تجهیزات، پیشرفت در این حوزه سخت بوده و به کندی در حال اجرا است.

ژن درمانی احتیاج به سرمایه گذاری زیادی دارد. در مراکزی همچون ابن سینا، معمولاً پژوهش ها باید در کوتاه مدت به خدمات کاربردی تبدیل شوند، اما پژوهش در حوزه ژن درمانی مستلزم صرف زمان طولانی و هزینۀ بسیار است و نمی تواند در کوتاه مدت به یک خدمت کاربردی یا یک محصول منتهی گردد. همچنین، با توجه به شرایط موجود کشور نیز امکان تأمین منابع لازم برای حمایت از چنین پژوهش هایی وجود ندارد. از این رو، پژوهشگاه ابن سینا وارد این حوزه نشده است.

البته پژوهشگاه ابن سینا در حوزه سلول درمانی، مهندسی بافت و طب بازساختی بسیار فعال است و دستاوردهای چشمگیری داشته است. این حوزه ها در آینده بسیار معین نماینده اند و چشم انداز بسیار خوبی در حوزه درمان دارد.

*از آنجا که یکی از حوزه های فعالیت تحقیقات در این مرکز مربوط به سرطان می گردد، در این زمینه اولویتهای پژوهشی تان چیست؟

یکی از اهداف پژوهشی پژوهشگاه ابن سینا تشخیص زودرس سرطان است؛ ما در صددیم روشی را بیابیم که بتوانیم با یک آزمایش خون یا ادرار، احتمال ابتلاء به سرطان را تشخیص دهیم. البته چنین پژوهشی، با توجه به حساسیت موضوع به صرف زمان و دقت بسیار بالایی احتیاج دارد، بنابراین پژوهشگران ما همچنان در حال کار روی این پروژه اند و امیدواریم ظرف یکی دو سال آینده بتوانیم این خدمت را به صورت کاربردی به مردم عزیزمان ارائه کنیم. هدف اصلی این پروژه تشخیص زودهنگام و ارزیابی خطر ابتلاء به انواع سرطان ها همچون سرطان سینه، پروستات و معده با استفاده از نمونه خون یا ادرار است و در صورت حصول نتیجه دستاورد بزرگی برای کشور محسوب می گردد.

* لطفاً دربارۀ آخرین فعالیت های مرکز درباره سلول های بنیادی نیز شرح دهید.

از حدود ده سال پیش پژوهشگران پژوهشگاه ابن سینا تحقیق دربارۀ سلول های بنیادی خون قاعدگی را شروع کردند و به این نتیجه رسیدند که از این سلول های بنیادی، همانند سلول های بنیادی خون بند ناف و مغز استخوان می توان برای درمان بیماری های مختلف استفاده کرد. این منبع سلول های بنیادی دو مزیت بسیار مهم دارد؛ نخست اینکه تجدیدپذیر است، یعنی هر ماه در روزهای عادت ماهانه خانم ها می توانند نمونه بدهند، برخلاف خون بند ناف که فقط هنگام تولد قابل نمونه گیری است. نمونه گیری خون قاعدگی بسیار ساده و آسان و غیرتهاجمی بوده و برخلاف نمونه گیری مغز استخوان که تهاجمی و دردناک و سخت است.

بنابراین با توجه به مزایا و کاربردهای گستردۀ این سلول ها ایدۀ بانک سلول های بنیادی خون قاعدگی مطرح و در سال گذشته این بانک راه اندازی شد. خانم ها می توانند با مراجعه به این بانک و دادن نمونه های خون قاعدگی، سلول های بنیادی خود را ذخیره نمایند تا در آینده بتوانند در صورت بروز بیماری یا مشکل در زمینه های مختلف، مانند بیماری های پوست، مسائل ارتوپدی، آرتروزهای مفصلی، بیماری های قلبی و عروقی و دیابت، از این سلول ها استفاده نمایند.

* کاربرد این سلول های بنیادی در درمان ناباروری چیست؟

در حال حاضر کاربرد بالینی این روش در درمان ناباروری مربوط به موارد نارسایی زودرس تخمدان است که با مجوز وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی در حال اجرا است. بعضی خانم ها ممکن است به هر دلیلی دچار کاهش ذخیرۀ تخمدان و پاسخ ضعیف تخمدان به داروهای تحریک تخمک گذاری شوند. این دسته از بیماران، اغلب نه تنها نمی توانند به طور طبیعی باردار شوند، بلکه به دلیل تعداد کم و کیفیت پایین تخمک با شکست درمان ناباروری به روش IVF روبرو می شوند.

در پژوهش بالینی صورت گرفته توسط محققان و متخصصان پژوهشگاه و مرکز درمان ناباروری ابن سینا، نتایج بسیار خوبی از تزریق سلول های بنیادی خون قاعدگی به بافت تخمدان این دسته از خانم ها به دست آمد و حدود 40 درصد افزایش بارداری در جمعیت مورد مطالعه نشان داده شد.

در این روش، سلول های بنیادی خون قاعدگی پس از جداسازی، کشت و تکثیر به بافت تخمدان تزریق می شوند. این کار باعث بازتوانی تخمدان ها و تقویت عملکرد آنها می گردد و تعداد و کیفیت تخمک ها را افزایش می دهد. البته، پژوهش ها درباره کاربرد سلول درمانی در ناباروری با علل دیگر، از جمله ضخامت کم اندومتر هم در حال اجرا است، اما هنوز به مرحله کاربرد بالینی نرسیده است.

*خانم ها در چه سنینی می توانند سلول های بنیادی خون قاعدگی را در این بانک ذخیره نمایند؟ شرایط نگهداری این سلول ها چگونه است؟

خانم ها در سنین 20 تا 40 سال سالگی می توانند برای ذخیره سازی سلول های بنیادی خون قاعدگی اقدام نمایند. این سلول ها در دمای حدود 200 درجه زیر صفر به مدت نامحدود قابل ذخیره سازی است.

*معمولا اگر شاخص های HLA سلول های بنیادی خون بند ناف فردی با فرد دیگری مطابقت داشته باشد، می توان از آن برای درمان بیماری فرد دیگر استفاده کرد. آیا در خصوص سلول های بنیادی خون قاعدگی نیز این امکان وجود دارد که در صورت مطابقت، فرد دیگری از این سلول ها استفاده کند؟

در حال حاضر سلول های بنیادی کشت شده و ذخیره شده خون قاعدگی برای خود فرد قابل استفاده است و پژوهش های لازم برای اینکه از این سلول ها برای درمان بستگان فرد که HLA آنها مطابقت دارد و یا اهدا این سلول ها به افراد دیگر در دست آنالیز است که بطور حتم قابل انجام خواهد بود.

* مرکز درمان ناباروری ابن سینا در سال های اخیر همیشه بر عبارت انتها ناباروری تأکید نموده است. این عبارت چه مفهومی را در بردارد و محققان پژوهشگاه چه دلایل علمی در این زمینه دارند؟

انتها ناباروری به معنی ریشه کنی تمام علل ناباروری نیست، بلکه به معنی درمان پذیر بودن تمام موارد ناباروری است. در واقع هدف ما مطلع کردن زوج ها از این موضوع است که امروزه روش های متعدد و متنوع درمان ناباروری در دسترس است و تقریباً تمام موارد ناباروری را می توان با یاری این روش ها درمان کرد. یعنی اگر زوجی امروزه با مشکل ناباروری روبرو شوند، به فراخور علت ناباروری، می توان از روش های گسترده درمانی موجود، از درمان دارویی گرفته تا درمان های جایگزین مانند رحم جایگزین و اهدای تخمک و جنین، برای یاری به آنها استفاده کرد.

مرکز درمان ناباروری ابن سینا یک مرکز جامع و پیشرو است که همۀ خدمات تشخیصی و درمانی را به مراجعان ارائه می نماید و در زمینه هایی مانند سقط مکرر، اندومتریوز و سلول درمانی پیشگام بوده است. از این منظر، ما به زوج های نابارور اعلام می کنیم که ناباروری انتها یافته است و در صورت مراجعه برای درمان ناباروری حتماً به نتیجۀ دلخواه خود، یعنی در آغوش دریافت فرزند دلبندشان دست خواهند یافت.

*آقای دکتر قطعاً محققان پژوهشگاه در زمینه های مختلفی به ارائه خدمات در زمینه ژنتیک و درمان ناباروری، سلول درمانی و … تحقیقات انجام می دهند و از سوی دیگر خدمات ارائه می نمایند؛ آیا این اقدامات توانسته بیماران را از کشورهای دیگر به ایران و این پژوهشگاه جلب کند؛ در واقع به نوعی توریسم درمانی در این زمینه ها داشته باشیم؟

بله، کشور ما مقصد گردشگری سلامت در حوزه درمان ناباروری و تشخیص اختلالات ژنتیکی برای کشورهای عراق، افغانستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس است. همچنین، بسیار از هم وطنان مقیم خارج ترجیح می دهند که این خدمات را در ایران دریافت نمایند تا هم در مدت درمان در کنار خانواده باشند و هم بتوانند با هزینه ای به مراتب کمتر از کشورهای اروپایی و آمریکا، خدماتی با همان کیفیت دریافت نمایند.

تا به امروز تعداد زیادی از ایرانیان مقیم دیگر کشورها از جمله کشورهای اروپایی، آمریکا و حتی استرالیا برای دریافت این خدمات به مرکز ما مراجعه نموده اند. این نشان دهندۀ کیفیت بالای خدمات ما است. اما متأسفانه به دلیل تبلیغات نادرست و مخدوش کردن وجهه ایران در رسانه های غربی، شهروندان بسیاری از کشورهای غربی و حتی آسیایی تصویر نادرستی از ایران دارند و فکر می نمایند ایران کشوری ناامن و خطرناک است.

اگر این تصویر مخدوش و جعلی از کشور عزیزمان اصلاح گردد و مردم جهان بتوانند تصویری واقعی از امنیت، ثبات و پیشرفت ایران به دست آورند، قطعاً با توجه به صندلی ممتاز ایران در حوزه پزشکی، مراجعان بسیاری از سایر کشور خواهیم داشت. البته، با وجود این شرایط و سیاه نمایی های رسانه ای، علاوه بر ایرانیان مقیم خارج، ما در مرکز ابن سینا مراجعان زیادی از کشورهای عراق و سوریه، به ویژه در حوزه درمان ناباروری داریم.

همچنین به دلیل ممنوعیت هایی که در کشورهای همسایۀ اهل تسنن برای ارائه بعضی از خدمات درمان ناباروری وجود دارد، اتباع این کشورها نیز برای دریافت خدمات درمان ناباروری به مرکز ما مراجعه می نمایند. بنابراین، به رغم محدودیت ها و موانع موجود، مرکز درمان ناباروری ابن سینا در زمینه گردشگری سلامت در حوزه درمان ناباروری فعال است و منبع خوبی برای ارز آوری کشور و درآمدزایی محسوب می گردد.

*شرایط هزینه های خدمات درمان ناباروری و خدمات تشخیص ژنتیکی در کشور ما نسبت به دیگر کشورها چگونه است؟

به طور کلی هزینه های درمان ناباروری و خدمات ژنتیکی در ایران حدود یک دهم کشورهای اروپایی است و حتی نسبت به کشورهای آسیایی مانند فیلیپین، چین و مالزی هم بسیار ارزان تر است. با توجه به ارزش ریال در برابر سایر ارزهای جهان، قیمت این خدمات در گران ترین حالت در کشور ما حدود 1000 دلار است، اما در همسایگی ما در ترکیه بیش از 5000 دلار و در کشورهای اروپایی حدود 20 هزار دلار است ، در حالی که کیفیت خدمات همتراز کشورهای اروپایی است.

بنابراین، اگر محدودیت های تحمیلی از سوی کشورهای غربی و جو منفی رسانه ای علیه ایران برطرف گردد، ایران کشوری ایده آل برای گردشگری سلامت خواهد بود.